Чаг чаг

Сонгуулиас ч хэцүү сонголтын дүн хэрхэх вэ?

“Нам дагаж байж дээшээ дэвшинэ” гэдэг хэт хялбар төсөөлөл хэдэн арваны өмнөөс монголчуудын тархинд гүн бат шингэжээ. Цагаан морин жилийн хувьсгал энэ үзэл баримтлалыг онолын хувьд үгүйсгэж чадсан ч үндсийг суга татаж чадсангүй.

Монголын хvн ам хоёр сая 562.4 мянга гэсэн статистик бий. Эдгээрийн хэд маань өөрийн цайзаа босгож чадсан бол. Хариулт олохын тулд бидний тал хувь нь ядуу гэсэн бас нэг тоог баримтаар түшье. Энгийнээр хэлэхэд үүнийг бичигч би хийгээд уншигч та бид хоёрын аль нэг нь ядуу болж таарч байна. Гэхдээ логикоор нь бодвол та эргэлзэх нь гарцаагүй. Тиймээс л энэ тоо статистикчдад бодит болохоос амьдралд холуур тоо гэдгийг эхэнд сануулахад илүүдэхгүй биз. Үүнийг зээл тусламжийн бараа хийгээд нийгмийн халамжийн үйлчилгээг өөрийн дэмжигчид буюу намын гишүүдэд хүргэх гэсэн тоо гэвэл үнэндээ бодитой. Ардчилсан хүчнийг дэмждэг болоод ядуу бол үүнийг та сайн мэдэх биз. Танд өгөөгүй хэрнээ хөрш айлын чинь баян Дулмаа, Дондог, өөр хэн ч билээ, түүнд будаа, гурил өгөөд байгаа биз. Та өөрийг нь дэмжихгүй болохоор тэдний тэмдэглэлд та цэнхрээр бичигдсэн. Харин Дондог, Дулмаа нар ах намын дэмжигч, гишүүн учраас улаанаар бичигдсэн болохоор тэр. МАХН орон нутагт хөл сайтайдаа ч биш. Зээл тусламжийг иймэрхүү байдлаар тараадаг болохоороо орон нутагт хүчирхэг байдаг.

Нөгөөтэйгүүр 128 мянга гэсэн төрийн албан хаагчийн тоо бий. Ноёнтой сөргөлдвөл хормойгүй хойно хүсэвч, эс хүсэвч ажилтай үлдэхийн тулд тэр үзэл бодол, энэ тэрээ хойш тавиад нэг л намыг дугуйлдаг. Хүнийг хэлэлтгүй би ч тэгэх байсан байх л даа. Өнөөдрийн нөхцөл байдал төрийг хэн барихаас илүү төрийн албан хаагч байх нь чухал. Тиймийн тулд үзэл бодлыг хаалттай ертөнцөд байх зайлшгүй шаардлагатай. Ингэж гэмээнэ дээшээ дэвшинэ.

Уг нь бол төрийн бүх шатны албан хаагч өөр өөрийн гэсэн ёс зүйн дүрэмтэй байж, төрийн албанд шударгаар ажиллахаа илэрхийлж тангараг өргөдөг билээ. Харамсалтай мөнөөх дарангуйлагч, аминч үзлийн дэргэд энэ бол ёс төдий зүйл. Тиймээс ч төрийн албан хаагчид хувийн хэвшлийнхнээс илүү намжсан нь гайхаад байхаар зүйл биш.

Эрхэм төрийн түшээд, өндөрлөгүүд сайн засаглал, хариуцлагатай төр, төрийн сайн албан хаагчдын тухай гээд олон юм бурдаг ч ёс зүйн талаар тавих шаардлагыг орхигдуулдаг. Санамсаргүй гэхээсээ илүүтэй санаатайгаар ийн аяглахыг тайлбарлах хэрэггүй. Хэрэв түүнийг батлачихаад зайлшгүй мөрдүүлэх ёстой гэж зүтгэвэл өөрсдөө хэнийг үзэл, бодлоор нь боомилох юм бэ. Тэгээд яаж сонгогдох вэ гэж. Хэнийг ашиглах бол оо. Хариулт нь тодорхой шүү дээ, хэнийг ч биш.

Үүнийг батлах хууль ердөө 18 хоногийн дараа хэрэгжих гэж байна. Төрийн албаны тухай хууль. Хуульд, төрийн албан хаагч намын гишүүнчлэлээс татгалзаж, албан үүргээ гүйцэтгэхээс бусад тохиолдолд улс төрийн нам, хөдөлгөөний ажиллагаанд оролцох эрхгүй байхаар тусгачихсан. Тиймээс мөнөөх 128 мянган төрийн албан хаагчаас 125 мянга нь намаасаа эсвэл ажлаа татгалзах зайлшгүй шаардлага гарна. Азаар улс төрийн албан тушаалтай гурван мянга орчим нь энэ сонголтыг хийхгүй. Юу сайхан дур сайхан болохоор өөрийн сонголт мэднэ. Ажилгүй, эсвэл намгүй.  

Төрийн албан хаагчид энэ хоёр хувилбарын эхнийхийг ихэнхдээ сонгочихож. Үүнийг өнгөрсөн орон нутгийн сонгууль харуулна. Нийслэлийн МАХН-ын лидерүүдийн олонх нь энэ шалтгаанаас болоод албан тушаалтайгаа үлдэхийн тулд орон нутгийн сонгуульд нэрээ дэвшүүлэхээс татгалзсан. Харин албан тушаалаасаа татгалзаж намаа сонгосон НИТХ-д сонгогдсон Төрийн өмчийн хорооны дарга М.Ганбаатар ажлаа өгсөн. Дээр нь нийслэлийн Засаг даргын сангийн хэлтсийн дарга Д.Ганболд ажлаа өгөөд байгаа. Харин УБТЗ-ын дарга В.Отгондэмбэрэлийн хувьд компанийн статустай учраас албан тушаалаа өгөх шаардлагагүй. Мөн нийслэлийн Захирагчийн ажлын албаны хот тохижилтын газрын дарга Ц.Болд, НИТХ-ын МАХН-ын бүлгийн дарга Б.Пүрэвжав, Авто замын газрын дарга Д.Бат-Эрдэнэ нарын байгууллага улсын үйлдвэрийн статустай учраас албан тушаалаасаа түдгэлзэх шаардлагагүй аж. Харин нийслэлийн Нийгмийн халамжийн газар, Татварын газрын дарга, Өмчийн харилцааны газрын даргууд зөөлөн суудлаасаа ховхорохгүйн тулд намаас татгазахаар шийдсэн гэнэ.

Намын албан тушаал, ажлын байр тоотой болохоор бага, дунд албан тушаалтнууд ч энэ л хувилбарыг сонгожээ. УИХ-ын сонгуулийн өмнөхөн намын батлах авч байсан төрийн албан хаагчид ч зургаахан сар намын гишүүн байсны эцэст харамсалтайгаар баяртай гэж намдаа хэлэхээр шийдэж ирэх оныг хүлээж буй сурагтай. Олзуурхан хүлээж өргөдлөө хэзээний биччихсэн хүмүүс ч цөөнгүй буй аж. Тэднээс гадна намаасаа салвал ажлаас халах болов уу, нам дагахгүй карьер минь дуусах болов уу  гэсэн айдаст автсан цөөнх бас бий аж. Тэд алинд нь саналаа өгөхөө ч мэдэхгүй бэрхээс бэрхэд унажээ. Сонгуулиас ялгаатай нь тэдний сонголт илээр явагдана.

Эндээс төрийн албан хаагчид дурандаа улс төрждөггүй, дарамтаас залхсандаа, ажлын байртай байх гэсэндээ “намнистуудын” гар хөл болж байж гэсэн ганц дүгнэлтийг хийж болно. Он гарснаар эхний долоо хоногт тэд намдаа түдгэлзэх өргөдлөө өгнө. Эсвэл ажлаасаа халагдана. Алийг нь я сонгосон ч бай сонгууль болохоор цалингүй сурталчилгаанд нойр, хоолгүй зүтгэх төрийн албан хаагчдын зовлон хөнгөрөх нь.

МАХН-ынхан хамран доороосоо алдаад баталчихсан энэ хууль эргээд өөрсдийг нь ийм байдалд хүргэнэ гэж төсөөлөөгүй байсан тухайгаа өдгөө халаглаж буй ч оройтож дээ, хөөрхий. Тэдний зарим нь намаа юу ажлаа юу гэсэн салаа замын эхэнд тулж, сонгуульд санал өгөхөөс ч хэцүүхэн байдалд оржээ. Эргэлзэж тээнэгэлзсэний эцэст тэд сонголтоо хийх нь тодорхой. Урьдчилсан байдлаар нийслэлийн МАХН нэлээд хэдэн тэргүүлэгчдээ алдах нь дамжиггүй боллоо.     

Үзэл бодлыг нь үгүй хийж чадахгүй ч төрийн алба идээ бээрээсээ алсуур ч гэлээ, бага ч атугай цэвэршихнэ. Мөнөөх ядуусын хувьд амьдралын төлөө зүтгэдэггүй, арчаагүй залхуу ч гэлээ тусламжийн будааг баян Дондогийнд бус танайд өгөх эхний алхам үүгээр тавигдах нь гэж найдъя.

Сонгуулиас ч хэцүү сонголтын дүн хэрхэх бол?

Read more »

Чаг чаг

”Анод” банкны захирлуудаас гурван удаа мэдүүлэг авлаа

Дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямрал манай улсыг дайрахгүй нь гэсэн мэдээлэл тараасаар байгаа ч энэ нь худал бололтой .Эрүүгийн цагдаагийн газрын Эдийн засгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийнхэн "Анод" банкны үйл ажиллагаатай хэргийг шалгаж, тус банкны ТУЗ-ийн дарга Э.Гүр-Аранз, гүйцэтгэх захирал Д.Энхтөр, Н.Даваа нарыг энэ сарын 11-нд Ганцхудагт саатуулаад байгаа. Эрүүгийн хэрэг үүсгэх хангалттай нотлох баримтыг Эдийн засгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийнхэн цуглуулан хэргийг Мөрдөн байцаах газрынхан үргэлжлүүлэн шалгаж байна. Тэднийг буруутгаж байгаа гол үндэслэл нь банкийг төлбөрийн чадваргүй болоход нь гол үүрэг гүйцэтгэн Банкны тухай хуулийн заалтыг ноцтой зөрчсөнийг эдийн засгийн гэмт хэргийг мөрддөг төлөөлөгч нар олж илрүүлсэн гэнэ. Тэдэнд Эрүүгийн хуулийн 156 дугаар зүйл "Банкны тухай хууль тогтоомж зөрчих" хэсгийн гуравт зааснаар эрүүгийн хэрэг үүсгээд байгаа юм. Энэ зүйл ангид энэ хэргийн улмаас онц их хэмжээний хохирол учирсан бол эд хөрөнгийг хурааж хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 51-500 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл таваас дээш найман жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ гэсэн заалттай аж. "Анод" банкийг удирдаж байсан захирал нар энэ хэрэгт татагдахаасаа өмнө албан ажлаасаа чөлөөлөгдсөн гэх авч тус банкны хэвийн үйл ажиллагаа алдагдахад ихээхэн үүрэгтэй аж. Одоогийн байдлаар тэднээс гурав дахь удаагаа байцаалт аваад байгаа гэнэ. Албаны эх сурвалж , байцаагч нар энэ хэргийн тухай дэлгэрэнгүй мэдээллийг хүсэхгүй байна. Учир нь гэм буруутай эсэх нь тодорхой бус, мөрдөн байцаалтын үйл ажиллагаа дөнгөж эхэлж байгаа хэмээн хэлж байлаа.

Read more »

Чаг чаг

АНУ дахь “Оюутолгой” орон нутгийн төсвийн гурван хувийг бүрдүүлдэг

 

Сая гаруй хүн амтай Солт Лейк хот хүн амын тоогоор ч, газар зүйн байршлаар ч Улаанбаатартай төстэй юм. Вассаж, Окр хэмээх сүрлэг уулсын дунд орших Солт Лейк хотод өвөлдөө агаар доош сууж, алсаас манантай харагдах аж. Салхигүй өдөр дөрвөн уулын дундах Улаанбаатарын утаа униар ийн үзэгддэгийг санагдуулна.

 

Гэхдээ Улаанбаатарынхаас үлэмж ялгаатай нь гэвэл Солт Лейкэд агаар нь бохирдолгүй гэхэд хилсдэхгүй. “Хүүхэд өсгөхөд үнэхээр сайхан газар шүү” гэж дөрвөн хүүхдийн эх монгол бүсгүй Жагаа бидэнд ярьсан юм. Түүний нөхөр Брэд Бартон “Кенекот Юта Коппер” компанийн мэдээллийн технологи хариуцсан захирлын ажилтай. Монгол бүсгүйн амьдрал ийн холбогдсон “Кенекот Юта Коппер” компани Солт Лейкийн оршин суугч 680 мянга орчим хүний ширээн дээр талхыг нь тавьдаг. Дэлхийд тэргүүлэгч уул уурхайн компани “Рио Тинто” 1989 оноос эзэмших болсон “Бингкэм Канион”-ы зэсийн уурхайг “Кенекот Юта Коппер” ажиллуулдаг аж. Өөрөөр хэлбэл “Кенекот Юта Коппер”-ын толгой компани нь Рио Тинто.

Бингхэм Канионы зэсийн уурхайг хүмүүс ашиглаж эхлээд зуу гаруй жил болжээ. Өнгөрсөн хугацаанд 17 сая тонн зэс олборлосон гэх тус уурхай Окр уулын Бингхэм хэмээх хөндийд ил уурхайн аргаар олборлолт явуулдаг. Уул уурхайн түүхэнд бичигдэх бас нэг онцлог нь гэвэл хүний гараар бүтсэн хамгийн гүн ил уурхай. Нэг үгээр хэлбэл 1200 метр гүн ухаад буй нь ил уурхайн түүхэн дэх хамгийн өндөр үзүүлэлт.   

Дэлхийн хүн ам жилд 14 сая тонн зэс хэрэглэдэг гэсэн статистик бий. Тэгвэл зуу гаруй жилийн хугацаанд 17 сая тонн зэс олборлоно гэдэг шалихгүй тоо мэт боловч Бингхэм Канионы уурхай олборлосон зэсийнхээ хэмжээгээр дэлхийд нэгдүгээрт бичигдэж байна. Тогтоогдоод буй нөөцөөр бол 2030 он хүртэл олборлолт явуулах боломжтой. Юта мужийн төв болох Солт Лейкийн хүн амын дийлэнхийнх нь амьдралд нөлөөтэй, жилд 700 сая ам.долларыг ажилчдын цалин хөлс, татвараар дамжуулан эдийн засгийн эргэлтэд оруулдаг Бингхэм Канионы уурхай тэр цагт хаагдвал юу болохыг төсөөлж үзэв.

Уул уурхайн салбарыг хөгжлийнхөө ирээдүй хэмээн найдвар тавьж буй монголчуудын төсөөлөл Солт Лейкийнхнээс огт өөр болохыг хатагтай Алексис Кайрогийн хэлсэн баримт надад ойлгуулав. Тус уурхай орон нутгийн төсвийн ердөө гурав хүрэхтэй үгүйтэй хувийг бүрдүүлдэг хэмээн “Кеннекот Юта Коппер” компанийн Гадаад харилцаа, олон нийтийн харилцаа эрхэлсэн дэд ерөнхийлөгч Алексис Кайро хэлсэн юм.

Өнгөрсөн оны байдлаар Монголын Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 30 гаруй, төсвийн орлогын 42, татварын орлогын 52 хувийг уул уурхайн салбар бүрдүүлж байгаатай харьцуулж үзэв. Солт Лейк хотынхны өмнө өнгөрсөн зууны 50-60-аад оны үед яг Монголынх шиг нөхцөл байдал тулгарч байжээ. Өөрөөр хэлбэл уул уурхай эдийн засгийнх нь 70 хувийг бүрдүүлж, иргэдийн амьдрал түүнээс хэт хамааралтай болж иржээ. Яг энэ үед хотын удирдлагууд асуудал дэвшүүлэн хэлэлцэж, эдийн засгийн бусад салбаруудаа хөгжүүлэх арга зам боловсруулсан гэж Солт Лейкийн унаган оршин суугчдын нэг Гари Куртис гуай ярилаа. Харин 1990 он гэхэд эдийн засгийн тав орчим хувийг уул уурхай бүрдүүлж байжээ. Өнөөдөр Юта мужийн хувьд уул уурхайгаас гадна хөдөө аж ахуй, боловсролын салбар эдийн засгийнх нь нэгэн үндэс болдог аж.

 

Орон нутгийнхан ба орлогоор тэргүүлсэн уурхай

Солт Лейк хотыг анх мормончууд үүсгэн байгуулсан хэдий ч нутгийн уугуул оршин суугчид нь улаан арьст индианчууд аж. Өдгөөгөөс 30 жилийн өмнө Бингхэм Канионы уурхай мужийн 7000 хүнийг ажлын байраар хангадаг байсан бол өнөөдөр 1800 хүнийг тогтмол ажлын байраар хангаж, үүнээс хэд дахин цөөн ажлын байрыг гэрээт ажилчдад санал болгодог. Техник, технологийн дэвшил уурхайд ажиллах нутгийн иргэдийн тоог цөөлж, орон нутгийн төсвийн ердөө гурав орчим хувийг бүрдүүлэх болсон ч нутгийн оршин суугчид Рио Тинтогийн эзэмшлийн уурхайн үйл ажиллагаанд тун хүндэтгэлтэй ханддагийн учир шалтгаан маш ойлгомжтой аж. Хүндэтгээд зогсохгүй үйл ажиллагааг нь ил тодоор хянадаг гэнэ.

Энэ онд дэлхийн зах зээл дээр зэсийн үнэ тэнгэрт тултал өссөн нь “Кеннекот Юта Коппер” компани “Рио Тинто”-гийн хэмжээнд хамгийн үр ашигтай ажилласан компаниар шалгарахад шууд нөлөөлж, нөгөө талаас мужийнхны хувьд хэдийнэ хүлээлт үүсгэжээ. Энэ нь нийгмийн сайн сайхны төлөө зарцуулах хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүүлэх байх гэсэн хүлээлт юм. Уурхайн үйл ажиллагаа бизнес учир үр ашгийг чухалчилж, харин энэхүү үр ашгаа компани болон орон нутаг харилцан ашигтай хуваах ёстой гэсэн зарчим тэнд хэдийнэ хэвшсэн мөрдлөг ажээ. Түүхий эдийн үнэ ханшаас шалтгаалаад уурхай зарим жилд алдагдалтай, зарим онд ашигтай ажилладаг ч орон нутгийн хөгжилд зориулах хөрөнгө оруулалтаа тогтвортой хэмжээнд хадгалдаг байна. Энэ оны хувьд орон нутгийн хөгжилд чиглэсэн хөтөлбөрт 1.2 сая ам.долларыг зарцуулаад байгаа ажээ.

Бингхэм Канионы уурхайг Рио Тинто эзэмших болсноос хойш байгаль орчны нөхөн сэргээлт, үйлдвэрийн хур хог хаягдлыг зайлуулах, ус цэвэршүүлэх зэрэг ажилд нийт 400 сая ам.долларыг зарцуулаад байгааг компанийн Олон нийт, хэвлэл мэдээллийн харилцааны ахлах зөвлөх Жана Кеттеринг бидэнд танилцуулсан юм. Уурхайн хөрс хуулах явцад гарсан шороогоор далан босгож, түүнийг хөрсжүүлэн тарималжуулснаа болон үйлдвэрлэлээс гарсан усаар байгуулсан хиймэл цөөрмийг бидэнд мөн танилцуулсан. Уурхайн олборлолтоос эцсийн бүтээгдэхүүн гаргах хүртэлх бүх баяжуулах, хайлуулах гээд шат шатны үйлдвэрлэл энд бий. Эдгээр үйлдвэрлэлийн явцад ашигласан усыг өдгөө цэвэршүүлж, 60 хувийг нь ахуйн хэрэгцээнд дахин ашиглах болжээ.

“Кеннекот Юта Коппер” компанийн Бингхэм Канионы уурхайгаас олборлон боловсруулж, зах зээлд гаргаж буй эцсийн бүтээгдэхүүн нь Америкийн зэсийн хэрэглээний 10 хувийг хангадаг аж.

Солт Лейк хотын олон гэр бүл Гари Куртисийнхны нэгэн адил үе дамжсан уурхайчид бололтой. Хотын иргэдийн хурлын төлөөлөгч Гари Куртисын өвөө нь, аав нь, өөрөө ч уурхайчин байжээ. Бингхэм Канионы уурхайн олборлолт явуулж буй хөндийд өмнө нь 20 мянган оршин суугчтай бяцхан суурин 1970-аад оныг хүртэл байжээ. Гари ч тэнд төрж өссөн. Хожим сууринг нүүлгэж, олборлолт явуулах шаардлагатай болох үед уулын суурингийн иргэд “сайн дураараа” нүүж байсан түүхийг тэрбээр ярьж байна. Юутай ч манайхан шиг газраа чөлөөлсний нөхөн төлбөр хүсээгүй гэнэ. Нэг талаас суурингийн хүн ам нэмэгдэхийн хэрээр байр байшин барьж тэлэх газар ч байгаагүй гэнэ. Нөгөө талаас уурхайн эзэд хотод хямд байшин санал болгож байсан нь дээрх байдалд нөлөөлжээ. Тэр үед сая ам.долларын үнэд хүрдэг байшин ч гэж байгаагүй ажээ. Үүний адилаар огт байгаагүй нэг зүйл бол байгаль орчны хамгаалал, нөхөн сэргээлт гэдэг ойлголт гэнэ. Уул уурхайн салбарт нэлээд хожуу үүссэн байгаль орчныг хамгаалах асуудлаар “Кеннекот Юта Коппер” компани иргэдийн дуу хоолойг сонсдог, үйл ажиллагаа нь нээлттэй ил тод байж чаддагт Солт Лейкийн оршин суугчид баярладаг хэмээн тэрбээр ярив. Мөн тэрбээр “байгалийн баялгаа ашиглаж биш хэрэглэж хөгжих ёстой” хэмээн өгүүлсэн. Дэлхийд хоёрдугаарт бичигдэж буй зэсийн алдарт уурхай Бингхэм Канионы талаар түүнтэй хормой залган орших амар тайван хот Солт Лейкийнхны бодол санаа энэ аж.

Уурхай гэхээр ухаж, сэндийлсэн хөрс, ургамал, ан амьтангүй эгээ л сарны гадаргуу мэт газар шороо хэмээн бидний төсөөлдөг айдас бодит байдлаас зөрүүтэй юм. Зуу шахам жилийн өмнө америкчуудын амссан уул уурхайгаас хамааралтай эмзэг эдийн засаг, байгаль хамгааллын асуудал өнөөдөр монголчуудад тулж ирээд байна. Гэхдээ энэ бүхэн гарцгүй асуудал биш гэдгийг Бингхэм Канионы уурхай болон Юта муж, Солт Лейкийнхны туршлага бидэнд харуулах аж.

Read more »

Чаг чаг

ХIХ хорооныхон найман жил цахилгаангүй байна

Нийслэлийн Баянзүрх дүүргийн ХIХ хорооны оршин суугчид 2001 оноос эхлэн цахилгаангүй амьдарч байгаа аж. Тус дүүрэгт нэр дэвшсэн УИХ-ын гишүүд болоод, орон нутгийн сонгуульд өрсөлдөгчид "Намайг дэмжвэл энэ зундаа, намартаа багтаан цахилгаантай болгочихно" гэсэн сайхан мэдээ дуулгасаар ийнхүү олон өвлийг элээжээ. Уг нь оршин суугчдад нийслэлийн Газрын албаныхан 2000 оноос газрын зөвшөөрөл олгож эхэлсэн. Тэр үеэс иргэд гэрэлтэй болох арга хайн холбогдох бүхий л газраар явсан ч үр дүнд хүрээгүй гэнэ.

Одоо тус газарт ажилгүй, сургуульгүй иргэд, хүүхдүүд л амьдардаг болсон. Мөн гэрэл цахилгаангүй учраас тус хороонд дээрмийн хэрэг ч өсчээ. Тиймээс холбогдох газрууд яаралтай арга хэмжээ авч, ХIХ хороонд амьдарч байгаа өрхүүдэд цахилгаан тавихыг иргэд нь хүсч байна. 

Read more »